EKOSYSTEMY WODNE
Ekosystemy wodne w Parku Narodowym „Bory Tucholskie” zajmują powierzchnię 530,36 ha, co stanowi 11% jego ogólnej powierzchni. W sumie na terenie Parku znajduje się aż 21 jezior, ale tylko 16 z nich posiada powierzchnię powyżej 1 ha. Pozostałe to zbiorniki typu kocioł, kociołek lub oczko wodne
Wyróżniamy tu prawie wszystkie genetyczne i limnologiczne typy jezior. Pod względem zasobności w związki pokarmowe (żyzności, trofii) są to jeziora oligo-, mezo-, eu- i dystroficzne. Odznaczają się one niepowtarzalnymi walorami wód w skali całego Pojezierza Pomorskiego. Decyduje o tym między innymi unikalny charakter Strugi Siedmiu Jezior i jej zlewni oraz dobry stan zachowania tych ekosystemów.
Największym i zarazem najgłębszym jeziorem w Parku jest jezioro Ostrowite (pow. 272,27 ha, max głębokość 43 m). Najmniejszym Rybie Oko (0,41 ha) a najpłytszym Błotko (o głębokości ok. 1 m). W Jeziorze Ostrowite występują bardzo dobrze wykształcone podwodne łąki ramienicowe. Ramienice Charophyta to duże glony, które swoim pokrojem przypominają rośliny naczyniowe. Występują one w jeziorach, które charakteryzują się dużą przeźroczystością wody i znaczącą zawartością jonów wapnia.
Na terenie Parku Narodowego „Bory Tucholskie” znajduje się unikatowe w skali całego Pojezierza zjawisko hydrologiczne - Struga Siedmiu Jezior. Tworzą ją jeziora rynnowe: Ostrowite (pow. 272,27 ha), Zielone (25,17 ha), Jeleń (48,2 ha), Bełczak (4,18 ha), Główka (9,33 ha), Płęsno (46,04 ha), Skrzynka (21,1 ha) oraz Mielnica (11,3 ha), połączone ze sobą ciekiem wodnym. Jeziora te powstały w wyniku działalności wód lodowca i uchodzą do jeziora Charzykowskiego, które znajduje się już poza granicami Parku. W sumie cały ciek osiąga długość 13,9 km. Teren zlewni Strugi prawie w całości pokrywa się z obszarem Parku – jej powierzchnia na terenie Parku zajmuje 32,6 km2, co stanowi 85% całkowitej powierzchni zlewni. Pozostałe 15% zajmują obszary położone na terenie Nadleśnictwa Rytel (wschodni i południowy fragment zlewni).
Odrębną i ciekawą grupę jezior w Parku Narodowym „Bory Tucholskie” stanowią jeziora lobeliowe. Aby jezioro zakwalifikować do tego typu siedliska muszą występować w nim charakterystyczne gatunki roślin.
Należą do nich:
lobelia jeziorna Lobelia dortmanna,
poryblin jeziorny Isoëtes lacustris,
poryblin kolczasty Isoëtes echinospora,
brzeżyca jednokwiatowa Litorella uniflora,
wywłócznik skrętoległy Myriophyllum alterniflorum,
elisma wodna Luronium natans.
W jeziorach lobeliowych mogą one występować razem lub osobno. Ich obecność uwarunkowana jest z reguły niskim zmineralizowaniem wody i ograniczoną zawartością wapnia. Jeziora lobeliowe charakteryzują się bardzo dobrym stanem zachowania. Posiadają one dużą przeźroczystość wody, niską koncentrację związków azotowych i fosforowych i odczyn w granicach 5,5 - 7,5. Siedlisko to występuje na terenie Parku w ośmiu jeziorach (Gacno Wielkie, Gacno Małe, Głuche, Nierybno, Kocioł, Krzywce Małe i Krzywce Wielkie) z których większość reprezentuje bardzo dobry stan zachowania.
EKOSYSTEMY LEŚNE
Ekosystemy leśne zajmują większość obszaru Parku Narodowego – ponad 3800 ha, co stanowi 83% powierzchni Parku. Dominującymi typami siedlisk leśnych są siedliska borowe, zajmujące prawie 98% powierzchni leśnej Parku. Siedliska lasowe zajmują nieco ponad 2% powierzchni leśnej i występują większymi płatami w nieckach jezior Ostrowitego i Charzykowskiego oraz nad jeziorami: Dybrzk, Jeleń, Krzywce Wielkie, Krzywce Małe, a także wąskimi pasami wzdłuż Strugi Siedmiu Jezior.
Dominującym typem siedliskowym lasu jest bór świeży Leucobryo-Pinetum, zajmujący nieco ponad 90% powierzchni leśnej Parku. Jest to siedlisko ubogie, świeże, znajdujące się pod słabym wpływem wody gruntowej. Występuje na glebach bielicowo-rdzawych lub bielicowych właściwych.
Pozostałe siedliska leśne, m.in. bór suchy, bór bagienny, bór mieszany świeży czy ols, zajmują niewielkie powierzchnie w Parku (0,2-2%).
Głównym gatunkiem lasotwórczym tworzącym drzewostany Parku jest sosna zwyczajna (Pinus sylvestris). Dominująca przewaga drzewostanów sosnowych jest naturalną konsekwencją układu warunków siedliskowych, które determinują strukturę gatunkową. Pomimo swojej pozornej monotonii, ekosystemy leśne Parku kryją w sobie bogactwo taksonomiczne oraz cechuje je różnorodność od postaci skrajnie suchych, poprzez wrzosowe i świeże aż do bagiennych. Stanowią one bufor dla cennych ekosystemów wodnych i mokradłowych, m.in. jezior lobeliowych i torfowisk.
Jednym z cenniejszych siedlisk leśnych Parku są bory chrobotkowe. Występują one na siedliskach skrajnie suchych i ubogich, z bardzo głębokim poziomem wody gruntowej. Cechą charakterystyczną wyróżniającą to siedlisko jest obfite występowanie w runie krzaczkowatych porostów, głównie chrobotków Cladonia. Na powstanie i utrzymanie się borów chrobotkowych w PNBT wpłynęła w dużej mierze działalność człowieka. Pomimo swojego pochodzenia, bory chrobotkowe na terenie Parku są jednym z cenniejszych siedlisk, a ich zachowanie jest jednym z celów ochrony w Parku.
EKOSYSTEMY NIELEŚNE
Ekosystemy nieleśne w Parku Narodowym „Bory Tucholskie” zajmują powierzchnię 158,27 ha. Rozproszone pośród zwartych obszarów borów sosnowych stanowią cenny składnik przyrody Parku. Bogactwo gatunkowe flory i fauny tych ekosystemów w znacznym stopniu zwiększa różnorodność biologiczną całego obszaru.
Na podstawie rozpoznania geobotanicznego w Parku stwierdzono występowanie licznych typów zbiorowisk nieleśnych. Spośród wszystkich zinwentaryzowanych, najliczniej występującymi zbiorowiskami są: łąki i pastwiska, wrzosowiska, murawy piaskowe, torfowiska wysokie, torfowiska niskie i przejściowe, szuwary trzcinowe i turzycowe, nitrofilne zbiorowiska bylin terenów ruderalnych oraz naturalnych i półnaturalnych okrajków oraz zbiorowiska segetalne. Większość z nich wymaga prowadzenia zabiegów czynnej ochronny, co zostało zapisane w dokumencie planistycznym (Plan ochrony dla PN „Bory Tucholskie”) i jest realizowane zgodnie ze wskazaniami.
Na podstawie rozpoznania geobotanicznego w Parku stwierdzono występowanie licznych typów zbiorowisk nieleśnych. Spośród wszystkich zinwentaryzowanych, najliczniej występującymi zbiorowiskami są: łąki i pastwiska, wrzosowiska, murawy piaskowe, torfowiska wysokie, torfowiska niskie i przejściowe, szuwary trzcinowe i turzycowe, nitrofilne zbiorowiska bylin terenów ruderalnych oraz naturalnych i półnaturalnych okrajków oraz zbiorowiska segetalne. Większość z nich wymaga prowadzenia zabiegów czynnej ochronny, co zostało zapisane w dokumencie planistycznym (Plan ochrony dla PN „Bory Tucholskie”) i jest realizowane zgodnie ze wskazaniami.
Łąki i pastwiska to bezdrzewne zbiorowiska roślinne ze znacznym udziałem wieloletnich traw i bylin. Charakterystyczną cechą tych siedlisk jest możliwość odrastania runi na nowo po każdorazowym wypasie, koszeniu lub spoczynku zimowym. Funkcjonowanie łąk półnaturalnych (takie występują na terenie Parku) uzależnione jest od prowadzenia ekstensywnych zabiegów koszenia i wypasu. Zaniechanie przez kilka lat wykonywania tych zabiegów prowadzi do zmian w składzie gatunkowym i ustępowania cennych zagrożonych gatunków roślin i zwierząt. W Parku łąki i pastwiska zajmują 64,3 ha, co stanowi ponad 40% ogólnej powierzchni zajętej przez ekosystemy nieleśne. Pośród wszystkich zinwentaryzowanych zbiorowisk łąkowych na terenie Parku wyróżniamy następujące ich grupy: łąki trzęślicowe, łąki knieciowe, łąki rajgrasowe, zbiorowiska pastwiskowe i zbiorowiska dywanowe.
Suche wrzosowiska występują zwykle na bardzo ubogich i kwaśnych glebach bielicowych, o odczynie pH 4,0-5,0, wytworzonych z piasków luźnych, z niskim poziomem wody gruntowej. Zwykle mają postać niskich, barwnych zbiorowisk krzewinkowych, o zróżnicowanej florze naczyniowej oraz bogatej florze roślin zarodnikowych i porostów, co stwarza dogodne warunki bytowe dla bezkręgowców (chrząszczy, muchówek, błonkówek, pluskwiaków i motyli). Gatunkiem dominującym tych siedliskach jest wrzos zwyczajny, który na przełomie sierpnia i września kwitnąc tworzy rozległe fioletowe dywany. W Parku wrzosowiska zajmują powierzchnię ponad 36 ha i występują głównie na odlesionych terenach (dawne pasy przeciwpożarowe, pobocza dróg leśnych, pod liniami energetycznymi. Wrzosowiska knotnikowe występujące na terenie Parku są przedmiotem ochrony sieci Natura 2000.
Zbiorowiska muraw piaskowych zajmują powierzchnię około 10 ha i odgrywają ważną rolę krajobrazową. W pokrywie roślinnej Parku, stanowią zbiorowiska zastępcze borów sosnowych na powierzchniach niezadrzewionych (dawne pasy przeciwpożarowe, szerokie drogi leśne). Mają one zwykle postać niskich, luźnych i dość barwnych zbiorowisk trawiastych, o wyraźnie kępiastej budowie oraz bogatej i zróżnicowanej florze naczyniowej (szczotlich siwa, sporek wiosenny, chorszcz nagołodygowy, jastrzębiec kosmaczek, jasieniec piaskowy, kocanki piaskowe, goździk kropkowany, zawciąg pospolity).
Torfowiska wysokie występują na pokładach silnie kwaśnego (pH 3,5-4,5), słabo rozłożonego i skrajnie ubogiego w związki mineralne torfu, wytworzonego głównie z torfowców. Zasilanie w wodę następuje prawie wyłącznie przez wody opadowe. Lustro wody złoża torfowego jest położone wyżej niż poziom wody gruntowej w otoczeniu torfowiska. Składają się z dwu podstawowych elementów strukturalnych (kęp i dolinek), występujących w różnych proporcjach i posiadających odmienny skład gatunkowy. Kępy to najczęściej 10-50 cm wyniesienia o powierzchni od kilkudziesięciu cm2 do 1-4 m2 porośnięte głównie torfowcami o czerwonym lub brunatnym zabarwieniu, np. torfowiec magellański, czerwonawy, brunatny, ostrolistny oraz wełnianką pochwowatą, modrzewnicą zwyczajną, żurawiną błotną, wrzoścem bagiennym, bagnem zwyczajnym. W podtopionych dolinkach dominują zwykle torfowce barwy zielonej, np. torfowiec spiczasto listny, kończysty oraz turzyca bagienna, bagnica zwyczajna, przygiełka biała, rosiczka długolistna.
Na terenie Parku zostało zinwentaryzowanych 6 płatów tego typu siedliska o łącznej powierzchni 2,5 ha i są one przedmiotem ochrony sieci Natura 2000.
Torfowiska niskie i przejściowe rozwijają się w miejscach gdzie wskutek procesu akumulacji torfu nastąpiła częściowa izolacja powierzchni torfowiska od wód powierzchniowych i podziemnych (lądowienie zbiorników wodnych). Na powierzchni wody tworzą się kożuchy, pływające dywany zwane płami zbudowane ze średniowysokich i niskich turzyc, torfowców oraz mchów brunatnych. Charakteryzują się bardzo wysokim stopniem uwilgocenia i najczęściej przesycone są wodą. Roślinność tych siedlisk jest zróżnicowana na dwie warstwy (mszystą i zielną), natomiast gatunki drzewiaste ze względu na wysokie uwilgocenie osiedlają się sporadycznie i to na krótki czas. Warstwę mszystą budują torfowce i mchy właściwe, których proporcje mogą być bardzo zróżnicowane. Korzenie i kłącza roślin naczyniowych spajają warstwę mszystą tworząc pło. Najczęściej są to zbiorowiska ubogie florystycznie, rzadko liczba gatunków w płacie przekracza 20. Do gatunków reprezentujących ten typ siedliska należą: turzyca bagienna, turzyca nitkowata, turzyca dwupręcikowa, turzyca dzióbkowata, czermień błotna, pięciopalecznik błotny, przygiełka biała, wełnianka wąskolistna, oraz torfowce: spiczasto listny, kończysty, skręcony, wąskolistny.
Torfowiska niskie i przejściowe zajmują niewielką powierzchnię bo zaledwie 3,5 ha i są rozproszone po całej powierzchni Parku. Podobnie jak torfowiska wysokie są przedmiotem ochrony sieci Natura 2000
Poszczególne zespoły roślinne wyróżnia się na podstawie dominacji gatunków charakterystycznych. Szuwary turzycowe zwane szuwarami niskimi występują w strefie przybrzeżnej zbiorników wodnych, a gatunkami dominującymi są turzyce (turzyca dzióbkowata, t. zaostrzona, t. błotna). Szuwary trzcinowe zajmujące siedliska wód stojących lub wolno płynących zaliczane są do szuwarów wysokich. Gatunkiem charakterystycznym tego zbiorowiska jest makrofit: trzcina pospolita.
Są to zbiorowiska roślin jedno-, dwuliściennych, rzadziej bylin towarzyszące uprawom polowym. Gatunki roślin występujące w tych zbiorowiskach pozostają pod wpływem rodzaju i pory zabiegów agrotechnicznych (siewu, pielęgnacji, zbioru). W Parku zbiorowiska segetalne (polne) zaobserwować możemy w miejscowości Bachorze, gdzie na gruntach ornych prowadzona jest ekstensywna gospodarka rolna.
Zbiorowiska te w Parku zajmują niewielką powierzchnię i zlokalizowane są w bezpośrednim sąsiedztwie leśniczówek i innych zabudowań. Przeważają w nich wieloletnie gatunki azotolubne (pokrzywa zwyczajna, bylica pospolita, szczaw tępolistny, ostrożeń polny).